Historia powszechna

Niniejsze drugie wydanie zostało poszerzone o nowe, uzupełniające teksty autora napisane po publikacji wydania pierwszego.

Książka stanowi wspólne dzieło uczonych hiszpańskich i polskich, a jej dwujęzyczność pozwala poszerzyć grono odbiorców poza naszym krajem, bądź władających językiem hiszpańskim. Jej zalążkiem była konferencja pt. „Hiszpania Franco”, zorganizowana przez Katedrę Teorii Polityki na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 17 czerwca 2015 roku. Dzieło składa się z trzech części.

Karlizm zrodził się w latach 30. XIX w. jako skutek banalnego sporu o sukcesję. Nie mając męskiego potomka, Ferdynand VII postanowił przekazać władzę swej córce Izabeli; tym samym odsunął od władzy swego brata Don Carlosa.

Jednak z upływem czasu karlizm dojrzał i wypracował swe podstawy doktrynalne. Wtedy okazało się, że „majstrowanie” władcy wokół władzy ma swoje granice i nie może podlegać tylko jego woli, bo ta wola, choć wolna, jest podporządkowana wyższym racjom i instancjom, i przez nie ograniczona. Zarazem też stało się oczywiste, że sankcja pragmatyczna, dzięki której władzę odziedziczyła Izabela II, była aktem rewolucyjnym i wyrazem buntu wobec prawa Bożego.

Nieznane i niepublikowane dotąd opisy krwawych prześladowań katolickich duchownych i świeckich w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej mogą zrobić wrażenie na każdym, nawet na przeciwnikach Kościoła. Rewolucja, która na ołtarze, w miejsce Boga, wprowadziła Rozum, obaliła stary porządek i wprowadziła nowy, co nie znaczy, że lepszy.

Współczesne władze Hiszpanii i Portugalii zdecydowanie odcinają się od tradycji politycznej związanej z Franco i Salazarem, i z dużą gorliwością rezygnują z uznania jakichkolwiek zdobyczy tamtego półwiecza. Nawet w polskiej debacie publicznej postaci generała Franco i profesora Salazara wciąż budzą duże emocje i kontrowersje.

Dopiero nowożytne eksploracje, od spektakularnych odkryć Kolumba po imponujące wędrówki Jamesa Cooka wzdłuż i wszerz globu, na nowo skomunikowały ludzkość – ze wszystkimi, także tragicznymi, tego skutkami, gdy eksploracji towarzyszyła eksploatacja i eksterminacja „odkrywanych” ludów. Autor szkicuje dzieje ludzkości w tych dwóch fazach, ale skupia się przede wszystkim na nowożytnych wyprawach Europejczyków, choć nie zapomina też o wkładzie innych kultur, np. chińskiej.

Francuski historyk Georges Duby (1919–1996) poszukuje w tym tomie społecznych (religijnych, obyczajowych, politycznych) uwarunkowań twórczości artystycznej.

Książka jest podzielona na trzy części: Klasztor, Katedra i Pałac. Tytułowe „czasy katedr” przypadają na środkowy okres również tytułowych, umownych lat 980–1420, okres rozkwitu feudalizmu, gdy władzę królewską zdominowała warstwa feudałów i to oni stali się sponsorami budowy katedr, tego niezwykłego fenomenu średniowiecza. Katedry są symbolem przejścia od klasztoru, miejsca prywatnej wiary, przez religijny monumentalizm z powrotem do sztuki prywatnej, na dwór już nie feudała, lecz znów władcy – sztuki zarazem znacznie zsekularyzowanej.

Czy niewolnictwo sprzeciwiało się sprawiedliwości, czy pozostawało z nią w zgodzie? Czy zatem można było zostać niewolnikiem według prawa i czy było ono sprawiedliwe? Innymi słowy pytając, czy istniały prawne i sprawiedliwe tytuły niewolnictwa? Kiedy mogły być sprzeczne ze sprawiedliwością i prawem? Jeśli zaś były, to jak odnosił się do nich Kościół katolicki i jego teologowie? 

Pierwsze od lat wolne wybory do irackiego parlamentu wydają się dowodzić słuszności polityki zagranicznej administracji Georga W. Busha. Prezydent Stanów Zjednoczonych wyznaczył cel – uwolnienie Iraku i świata od Saddama Husseina, i zagrożenia, jakie tworzyły jego rządy, wybrał środki – szeroko zakrojoną akcję zbrojną z niewielkim udziałem „koalicji chętnych” czy „pospolitego ruszenia”, w tym Polski i – mimo trudności – osiąga zamierzony skutek – Irak po latach rządów totalitarnych ulega stopniowej demokratyzacji.

Publikacja ta jest zarazem swoistym kalendarium, w którym niezwykle skrupulatnie zapisano historię oporu tradycji wobec rewolucji, wierności Bogu zderzonej z wiarołomstwem nawet wobec człowieka. Czytelnika Polskiego zainteresuje niewątpliwie i pobudzi do refleksji kwestia pewnej odmienności losów dwóch - nie tak dawno jeszcze - arcy-katolickich narodów Europy: hiszpańskiego, któremu też poświęcona jest ta książka, i polskiego. Wydaje się, że narracja autora pozwala zrozumieć polskiemu czytelnikowi, dlaczego dla karlistów, tradycjonalistów hiszpańskich tak ważny był król, podczas gdy w tradycyjnej Polsce raczej prawo do uczestniczenia w jego elekcji; dlaczego dla Hiszpanów wiara katolicka i wierność jej była i jest zasadniczym powodem usprawiedliwiającym oddanie życia, a dlaczego w przypadku niegdysiejszych Polaków wiara była mniej istotna niż wolność Ojczyzny; dlaczego wreszcie obie te nacje zarówno ceniły sobie i były gotowe oddać życie w obronie realnych wolności i swobód broniąc ich przede wszystkim przed uroszczeniami własnej władzy - króla z urodzenia lub z wyboru.

Światowej sławy francuski historyk-mediewista Jacques Le Goff (1924–2014) traktuje w tym eseju swój temat z nieco większą lekkością niż w innych dziełach, choć temat to wcale nie zabawny, bo w robocie jest piekło lub co najmniej czyściec. Postać lichwiarza, którego miejsce w średniowiecznym społeczeństwie autor stara się scharakteryzować, okazuje się tyleż godna pogardy (z perspektywy człowieka średniowiecza), co poniekąd heroiczna (z naszej współczesnej perspektywy).

Ten znakomity przewodnik po średniowiecznych finansach opowiada zarazem o losach ludzi związanych z tą dziedziną, o mennicach, kopalniach kruszcu, lichwie, pierwszych bankach i handlu dalekomorskim, co stanowi walor sam w sobie tej książki, nawet jeśli wynik badania okazuje się negatywny: nie ma w średniowieczu myśli ekonomicznej, a gospodarka – z braku globalnych rynków – występuje jeszcze w formie prekapitalistycznej.