Wspomnienia - do 1918 roku

Te siedem historii łączy „czas i przestrzeń” – wszystkie dotyczą polskich zesłańców postyczniowych i związane są z Syberią. Ukazują postaci mało znane albo w ogóle nieznane, nie licząc oczywiście wiedzy badaczy dziejów polskiego wygnaństwa w imperium carów.

Książka wyróżnia się wśród innych bogactwem treści i nowatorskim ujęciem losów skazanych za przestępstwa polityczne. Każdy list to skarbnica wielu ważnych informacji biograficznych o zesłańcach i ich pismach.

Pogłębiona przez lekturę „Listów z Sybiru 1863” refleksja nad dziejami wyrzuconej na Wschód polskiej diaspory po raz kolejny skłania nas do wniosku, że zsyłka, katorga, wysiedlenie na Sybir nie było i nie stało się w losach zarówno jednostek, a tym bardziej całego narodu epizodem.

Na Kroplę goryczy składają się cztery opowieści o przedstawicielach kresowych rodów: Marii z Jordan-Rozwadowskich Górskiej, Michalinie z Woyniłłowiczów Horwattowej, rodzinie Stulgińskich oraz Zofi i z Hartinghów i Wincentym Wołodkowiczach. Ich domy – dwory i pałace położone na dawnych Kresach Wschodnich – oraz wznoszone przez nich świątynie po traktacie ryskim znalazły się poza granicami Rzeczypospolitej.

Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy – relacja z podróży po Kresach Józefa Ignacego Kraszewskiego wydana w Wilnie w 1840 roku.

 Julian Ursyn Niemcewicz z racji zajmowanego stanowiska w latach 1811 - 1828 wizytował szkoły na terenie całego kraju. Przejeżdżając z miasta do miasta zwiedzał wsie i miasteczka etapowe oraz pilnie obserwował ich mieszkańców. Na uwagę zasługuje fakt, że podróż Niemcewicza przypadała na okres wojen napoleońskich. 

Kornel Krzeczunowicz opowiada o swych korzeniach – rodzinach Krzeczunowiczów i Theodorowiczów, wywodzących się od pierwszego ormiańskiego wójta Stanisławowa Kirkora Der Awedykowicza. Sięgając do zamierzchłych czasów i dawnych legend, ukazuje przyczyny, dla których niegdyś Ormianie opuścili swą ojczyznę i osiedli na kresach Rzeczypospolitej.

Pamiętnik o. Kordeckiego, to bezpośrednia relacja z niezwykłych czterdziestu dni, które zmieniły oblicze wojny polsko-szwedzkiej z lat 1655-1660. Pamiętnik zawiera cytaty z ówczesnych dokumentów i korespondencji głównych bohaterów oblężenia i obrony Jasnej Góry.

„Wszak istnieje coś takiego jak zarażenie podróżą i jest to rodzaj choroby w gruncie rzeczy nieuleczalnej” (Ryszard Kapuściński).

Pod tym stwierdzeniem mogłoby się podpisać wiele bohaterek Zagranicznych podróży Polek w epoce oświecenia Małgorzaty Ewy Kowalczyk.

Właściwie jest trzech autorów tej książki: Marian Kowalski, Władysław Kownas i Marek Arpad Kowalski. Pierwszy zaczął pisać pamiętnik, lecz nie zdążył go ukończyć - urywa się na przystąpieniu do Legionów. Drugi, będąc w Legionach, spisywał dziennik. Syn pierwszego, a zarazem siostrzeniec drugiego, opracował te wspomnienia i dopisał jeszcze kilka rozdziałów. O Legionach. Bowiem pamięc o nich coraz bardziej rozmywa się. a przecież było to pokolenie, któremu wreszcie - po kilku nieudanych powstaniach narodowych - udało się - autor.

Maria z Czetwertyńskich Adamowa hr. Tarnowska jako żona dyplomaty towarzyszyła mężowi w podróżach zagranicznych i spotkaniach z władcami państw i osobistościami świata polityki początków XX wieku, a jakiś czas później jako polska negocjatorka uczestniczyła w rozmowach kapitulacyjnych Powstania Warszawskiego.

Niełatwo bowiem było mi namówić autorkę do ich spisania. „Po co komu to potrzebne? Kogo dzisiaj zainteresuje?” – mówiła nie bez rezygnacji.

Jedno z najlepszych źródeł do poznania życia polskiego w tragicznych chwilach końca XVIII wieku. Autor jako naoczny uczestnik rozbiorów Polski i życia politycznego oraz towarzyskiego ówczesnych Polaków barwnie i obiektywnie opisuje zdarzenia ze swojego życia. "A że to były czasy rozkładu w narodzie i jego upadku politycznego, tem większa z nich płynie nauka, tem więcej dostarczają one matryału do rozpamiętywań i wniosków".