Kontra

Kolejny tom, 35 Dzieł, to listy do i od różnych osób obejmuje lata 1938-1970. Wśród korespondentów mamy: F. A. Ossendowskiego, Karola Zbyszewskiego, Kazimierza Wierzyńskiego, czy gen. Władysława Andersa i Czesława Miłosza oraz wielu innych. Na końcu tomu znajduje się zapis odczytu Mackiewicza zatytułowany Wielka niewiadoma poświęcony jego rozumieniu literatury.

Opublikowana korespondencja dwóch przyjaciół obejmuje lata 1951-1971, czyli do śmierci Michała Pawlikowskiego. Z listów dowiadujemy się wielu cennych informacji o życiu i poglądach Józefa Mackiewicza, który w wielu miejscach informuje przyjaciela o swoich przygodach wydawniczych, problemach z tym związanych oraz kłopotach finansowych komentując również w wielu miejscach sytuację polityczną w Polsce i na świecie.

Pisane piękną polszczyzną listy zawierają przypisy pozwalające na zrozumienie kontekstu wydarzeń, na końcu znajduje się bardzo obszerny indeks nazwisk.

Tom 33. serii DZIEŁA. Wybór artykułów i felietonów. 

Swoim zwyczajem, nabytym od obcowania z naszymi chłopami, rzecz opowiem z ogródkami, od strony rynku końskiego począwszy. Kupiliśmy z sąsiadem na Ponarskim Rynku w Wilnie czarnego wałacha i poszli na Zawalną, róg Rudnickiej, gdzie, jak zapewne pamiętają wilnianie, był taki duży sklep żydowskiego rymarza. Właśnie żydek zdejmował miarę na chomąt, a ja ujrzałem w kiosku jakieś pismo w wydaniu zeszytowym, po polsku, pt. Nowe Widnokręgi. Zanim zdążyłem je otworzyć, zdarzył się wypadek, że do komisariatu milicji wpłynął meldunek o ukradzeniu komuś tam karego konia. Milicjant wyszedł, ziewając (komisariat był tuż), łapą przytrzymał szczękę, błoto, ziąb, chmurno. Spojrzał w niebo, po czym w ulicę i dostrzegł mojego wałacha. Zaraz: cap! Do komisariatu.

"Nacjonalizm i nienawiści nacjonalistyczne, to dziś narzędzie międzynarodowego komunizmu - pisał Mackiewicz do Janusza Kowalewskiego 10 stycznia 19707 roku. - Ja trzymam się w dalszym ciągu tej wiary, że obalić komunizm można tylko w ten sposób, jeśli każdy naród za Wroga nr 1 uzna: komunistów własnego narodu; a przestanie zwalać winę na inne narodowości... Stąd czuję się osobiście lepiej wśród Rosjan niż Polaków. Tylko wśród Rosjan można znaleźć czystych antykomunistów, nie zabarwionych względami narodowo-politycznymi. 

Ten tom zawiera prawdopodobnie wszystkie zachowane listy Mackiewicza do Rosjan. Ocalały, choć niekompletne, te, które pisali do niego m.in. Wasilij Wasilijewicz Oriechow, Gleb Pietrowicz Struve, Boris Anriejewicz Filippow, Jurij Siergiejewicz Srieczynski, Nikołaj Iwanowicz Uljanow, Dmitrij Michajłowicz Panin, natomiast wydaje się, że przepadły jego listy do nich. 

Uczyłem się średnio, prawie źle. Gorzej w szkole polskiej niż w rosyjskiej. O szkole rosyjskiej zachowałem wspomnienia przyjemne. Lubiłem ją nawet. Szkołę polską wspominam z niechęcią. Ażeby zachować obiektywizm, którego jestem więcej niż entuzjastą, bo szczerym fanatykiem (jak dziwnie czasem kojarzą się słowa!), muszę podkreślić, że szkoła rosyjska przypadła na okres klas wstępnej, pierwszej, drugiej... czyli na okres dzieciństwa, najczęściej opromieniany wewnętrznym szczęściem. Szkoła polska – na lata głodu, wojny, pierwszych rozczarowań, pierwszych zawodów.

Tom 31. serii DZIEŁA. Wybór artykułów i felietonów.

Wszyscyśmy wtedy wiedzieli o rozgromie, o panicznym odwrocie i o tym, że mimo odezw i plakatów, Wilna nie obronimy. Pamiętam, w jakimś miejscu rozchyliła się nagle zasłona kurzu i ujrzałem tuż przy drodze, w zbożu leżący, rozbity samolot. Skrzydło aeroplanu sterczało bezradnie pośród kłosów żytnich. Za chwilę kurz przysłonił znów oczy. Ten widok jednak utrwalił się w mojej pamięci. Złamane skrzydło, jak symbol przegranej wojny sterczące w zbożu, widziałem przed sobą tego dnia, kiedyśmy wszyscy jechali w półsennej malignie zmęczenia i apatii na front. – Było źle, a później coraz gorzej. Oddaliśmy Wilno bolszewikom i cofali dalej na południe. Już w pierwszej bitwie zapomniałem o złamanym skrzydle aeroplanu.

Najsłynniejsza powieść Józefa Mackiewicza. Opowiada niezwykle skomplikowane losy życiowe pewnego rosyjskiego pułkownika. Przy jego historii tzw. afera Dreyfusa to nic specjalnego.

Napisana w 1962 roku powieść Józefa Mackiewicza Sprawa pułkownika Miasojedowa przekracza granice gatunków. Z jednej strony jest to opowieść niemal dokumentalna: wszystkie osoby, daty i wydarzenia w niej zawarte są autentyczne, dobrze udokumentowane: Miasojedow, pułkownik żandarmerii carskiej, oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec został skazany na śmierć przez rosyjski sąd polowy w Warszawie. Stracono go w Cytadeli warszawskiej, a jego żonę skazano na "osiedlenie" w Kraju Ałtajskim. Z drugiej strony - dzieło Mackiewicza posiada wszystkie zalety nowoczesnej powieści. W efekcie - stanowi jedno z największych osiągnięć artystycznych pisarza.

Ta książka nie jest po prostu wznowieniem przedwojennego tomu reportaży o tym samym tytule. Kilka tekstów z tamtego tomu stało się osnową dwóch utworów, napisanych „czterdzieści lat później, z hakiem”. Podtytuł jednego z nich posłużył dla nazwania dodanej części: „Z notatek i wspomnień”.

Na kanwie losów głównego bohatera Pawła, przedwojennego dziennikarza, Mackiewicz kreśli niezwykle ponury, żeby nie napisać beznadziejny, obraz okupacji bolszewickiej. Jeśli dodamy do tego piękny język, dokumentalną dokładność oraz ludzkie charaktery, mamy powieść niezwykłą, po której lekturze nikt zamykając ostatnią stronę nie przestanie myśleć o tym, co przeczytał.

Przejmująca jest w Drodze donikąd zwykłość ukazanych obrazów, różnych indywidualnych odruchów i decyzji, składających się na szaro posępną panoramę powoli lecz bezwzględnie mordowanej wolności. Wymusza się różnorodną kolaborację na wszystkich kręgach ludności, a wreszcie dopełnia się jej los straszliwymi deportacjami. Każda maska ketmana była dla Mackiewicza maską komunistycznego zniewolenia. Dlatego Paweł pogardza byłym przyjacielem Karolem, który podjął się roli wykładowcy marksizmu leninizmu. To dlatego przesłuchiwany przez NKWD nie chce - nawet by się ocalić od łagru - podpisać zobowiązania o współpracy, podpisze jedynie deklarację, że zachowa przesłuchanie w tajemnicy, by złamać ją natychmiast po zwolnieniu.

Dla tych, którzy o Józefie Mackiewiczu wiedzą przede wszystko to, że był pisarzem politycznym, o "kontrowersyjnej" (czytaj: niewłaściwej) biografii i poglądach ("zoologiczny antykomunista"!), lektura Ściągaczek z szuflady Pana Boga będzie z pewnością sporym zaskoczeniem. Myślę też, że przekona ich ona, że autor Drogi donikąd był nie tylko jednym z najwybitniejszych polskich prozaików XX wieku, ale też że w jego dorobku kryją się skarby, o których często nie wiedzą nawet jego zagorzali wielbiciele.

Powieść Mackiewicza pozostaje najważniejszym w polskiej literaturze utworem o wojnie 1920 roku.

Józef Mackiewicz na osnowie ludzkich przeżyć pisze historię, ona jest bohaterką książki. Nie umiem sobie inaczej wyjaśnić, dlaczego gdzieniegdzie świetną kompozycję powieści rozrywa, rozsadza jakby, publicystyka dowodów, cytatów, cyfr, skąd nagle pośrodku znakomitego toku narracji mapy, po co dokumentacja rozkazów dziennych, listów, telefonogramów, świadków i raportów? Rzecz to niezmiernie ciekawa, jak to suche, rzeczowe autentyzowanie przydaje książce napięcia miast je przerywać, jak podnosi zainteresowanie czytelnika na jakiś wyższy poziom, bardziej jeszcze chciwy tych wszystkich faktów. W tym właśnie niemal „antypowieściowym” chwycie ujawnia się najżywiej rasowy, nieomylny artyzm Józefa Mackiewicza. …

Kontra to jedna z najsłynniejszych powieści Józefa Mackiewicza. Akcja opowiada o Kozakach dońskich, obywatelach ZSRS i emigrantach politycznych, którzy w wojnie sowiecko-niemieckiej walczyli przeciwko bolszewikom, a następnie zostali im wydani przez aliantów na podstawie układu jałtańskiego nad rzeką Drawą w Austrii w 1945 roku.