Józef Mackiewicz - Najstarsi tego nie pamiętają ludzie (Tom 31)

Tom 33. serii DZIEŁA. Wybór artykułów i felietonów. 

Swoim zwyczajem, nabytym od obcowania z naszymi chłopami, rzecz opowiem z ogródkami, od strony rynku końskiego począwszy. Kupiliśmy z sąsiadem na Ponarskim Rynku w Wilnie czarnego wałacha i poszli na Zawalną, róg Rudnickiej, gdzie, jak zapewne pamiętają wilnianie, był taki duży sklep żydowskiego rymarza. Właśnie żydek zdejmował miarę na chomąt, a ja ujrzałem w kiosku jakieś pismo w wydaniu zeszytowym, po polsku, pt. Nowe Widnokręgi. Zanim zdążyłem je otworzyć, zdarzył się wypadek, że do komisariatu milicji wpłynął meldunek o ukradzeniu komuś tam karego konia. Milicjant wyszedł, ziewając (komisariat był tuż), łapą przytrzymał szczękę, błoto, ziąb, chmurno. Spojrzał w niebo, po czym w ulicę i dostrzegł mojego wałacha. Zaraz: cap! Do komisariatu.

Gest rycerskiej tradycji różni się koncepcją od wcześniejszych tomów wybranych artykułów ze "Słowa". W tamtych teksty były drukowane w takiej kolejności, w jakiej się ukazywały, ten tom zaś zawiera felietony o Wielkiej Wojnie, uporządkowane w miarę możliwości według chronologii wydarzeń, z których kilka przypada już na lata 1919-1920, natomiast w jego drugiej części pt. "Echa wojny", oprócz paru wyjątków, chronologia wydarzeń jest zgodna z datą publikacji. Niejakim uzupełnieniem felietonów z części pierwszej jest kilka opowiadań w tomie "Tajemnica żółtej wilii". Teksty zebrane w tym zbiorze zostały napisane w latach 30.

Ja bym powiedział, że literatura jest jak atmosfera, którą stwarza, jak pogoda dnia i nocy. Albo jest dobra, albo jest zła: niezmiennie, czy za Ludwika I, czy za Ludwika XXI, gdyby taki kiedyś zapanował. Słońce świeciło i świeci jednakowo. Albo go nie ma, za chmurami. I deszcz pada jednakowo. I tak samo bywa przyjemnie, lub przykro. Dla mnie osobiście kryterium jest odczucie radości, gdy np., powiedzmy, w ciągu pochmurnego dla mnie dnia szukam w myślach czegoś przyjemnego na pocieszenie, i nagle przypominam sobie: – Acha, wrócę do domu, i będę czytał książkę Sakowskiego!...
Józef Mackiewicz

Przejmująca jest w Drodze donikąd zwykłość ukazanych obrazów, różnych indywidualnych odruchów i decyzji, składających się na szaro posępną panoramę powoli lecz bezwzględnie mordowanej wolności. Wymusza się różnorodną kolaborację na wszystkich kręgach ludności, a wreszcie dopełnia się jej los straszliwymi deportacjami. Każda maska ketmana była dla Mackiewicza maską komunistycznego zniewolenia. Dlatego Paweł pogardza byłym przyjacielem Karolem, który podjął się roli wykładowcy marksizmu leninizmu. To dlatego przesłuchiwany przez NKWD nie chce - nawet by się ocalić od łagru - podpisać zobowiązania o współpracy, podpisze jedynie deklarację, że zachowa przesłuchanie w tajemnicy, by złamać ją natychmiast po zwolnieniu.