Wspomnienia - XX-lecie międzywojenne

W Pamiętnikach Józef Haller - Błękitny Generał - zawarł opis swego niezwykle burzliwego życia, od patriotycznej i głęboko religijnej atmosfery domu rodzinnego aż po lata spędzone na emigracji. Jest to głos uczestnika doniosłych wydarzeń z historii odradzającego się państwa polskiego i II wojny światowej, dowódcy wielkich polskich formacji wojskowych, dzielnego żołnierza i znanego polityka, pozostającego w cieniu Marszałka. Głos człowieka dziś może nieco zapomnianego, ale jakże dla tej historii znaczącego.

Najpierw był SŁON - Sołowieckij Łagier Osobowo Naznaczenia - Sołowiecki Obóz Specjalnego Przeznaczenia na Morzu Białym – to tam trafił w 1935 r.15-letni Jurij Czirkow, skazany na 3 lata za rzekome przygotowywanie zamachu na samego towarzysza Stalina i sekretarza Komunistycznej Partii Ukrainy.

Na ten portret Drohobycza składa się moc szczegółów, kolorów, a nawet zapachów. Tu słychać głosy dawnych jego mieszkańców. Tu tamten Drohobycz nadal tętni życiem.

Pątniczym szlakiem najwybitniejszej polskiej pisarki katolickiej – Zofii Kossak jest relacją z pielgrzymki do Ziemi Świętej w 1933 r. Wielka erudycja Autorki oraz jej znakomita wiedza biblijna i historyczna pozwoliły stworzyć relację niezwykle ciekawą, nie pozbawioną także elementów humorystycznych.

Michael Collins (1890-1922) to dziś w Irlandii (i nie tylko) postać legendarna. Uczestnik Powstania Wielkanocnego (1916), brytyjski więzień, jeden z dowódców Irlandzkiej Armii Republikańskiej w prowadzonej w latach 1919-1921 partyzanckiej wojnie z Wielką Brytanią, uczestnik delegacji negocjującej z Londynem traktat pokojowy, w wyniku którego powstało Wolne Państwo Irlandzkie, w końcu szef rządu tymczasowego i naczelny wódz armii irlandzkiej. Zginie w przydrożnej zasadzce jako ofiara wojny domowej, która wybuchła pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami dalszej walki z Anglikami. Barwny życiorys tego niezwykłego człowieka (tak w sferze prywatnej, jak i politycznej) Pat Coogan - doskonały warsztatowo historyk i świetny narrator - umieszcza na szerokim tle irlandzkiej historii. Czytelnik poznaje dzięki temu nie tylko poglądy i dokonania tytułowego bohatera, ale zyskuje też ogólną wiedzę dotyczącą uwarunkowań i etapów drogi, która prowadziła Irlandczyków ku niepodległości.

Sowiecki Kaukaz to relacja z podróży po Kaukazie lat 30. XX w., gdzie tradycja mieszała się z postępem, wspomnienia o carze z prawem nadanym przez władzę sowiecką, chrześcijaństwo z ateizmem. Autor podziwia bujną przyrodę, majestatyczne góry, niszczejące budowle sakralne, przypatruje się życiu rozwijających się miast i tradycjom ludów koczowniczych. Gruzja, Armenia, Azerbejdżan – nazwy te niosą ze sobą cień egzotyki i tajemniczości, posmak przygód, warto więc poznać ich oblicze sprzed kilkudziesięciu lat.

Mieczysław Lepecki dwukrotnie – jeszcze przed II wojną światową – wyruszył w podróż na Syberię i Daleki Wschód, żeby zobaczyć miejsca martyrologii Józefa Piłsudskiego i tysięcy innych Polaków zesłanych w te niegościnne rejony za dążenie do odzyskania przez Polskę niepodległości.

Z tej pracy jednoznacznie wynika, że biografia Piłsudskiego została sfałszowana w czasie jego dyktatury. Badając źródła i materiały źródłowe oraz konfrontując je z oficjalną propagandą, wmawianą nam w III RP zdecydowanie stwierdzam, że wizerunek propagandowy Józefa Piłsudskiego diametralnie odbiega od rzeczywistości wynikającej z materiałów źródłowych (Tomasz Ciołkowski)

„Nad naszymi ziemiami rozpętała się nawałnica, rwąc, niszcząc, paląc, druzgocąc i łamiąc wszystko, co napotkała po drodze, pędząc nas przed sobą w świat… tułaczy i rozbitków. Przed nami szła śmierć – za nami pozostawała pustka!” – pisze w swej "Burzy od Wschodu" Maria Dunin-Kozicka (1877–1948), która czerwcu 1918 r. zmuszona została do opuszczenia majątku w Lemieszówce na Kijowszczyźnie. Jednak nie przed szaleństwem przyrody uciekała, a przed rewolucją bolszewicką, która poznaczyła Kresy zgliszczami spalonych dworów, cieniami pomordowanych ziemian i ruiną zdeptanej kultury polskiej. Ta książka to jedno z niewielu (obok Pożogi Z. Kossak-Szczuckiej i Na ostatniej placówce E. z Zaleskich Dorożyńskiej) pięknych świadectw siły polskości na Kresach i dramatu, jaki spotkał wiernych jej obrońców na najdalej wysuniętych placówkach.

Jan Witkowski w czasie okupacji niemieckiej był partyzantem Armii Krajowej, działał w Kedywie na terenie Wołomina. Po wojnie po ujawnieniu musiał ponownie ukrywać się przed NKWD i UB. Jego relacja sięgająca okresu przedwojennego w szerokim kontekście historycznym ukazuje los Polaka walczącego o niepodległą Polskę.

Wśród lwowskich Orląt to napisane na podstawie dziennika wspomnienie o obronie Lwowa i jej bohaterach. Autor – uczestnik walk – ukazuje przed Czytelnikiem obraz zrazu spontanicznej, potem coraz bardziej uporządkowanej batalii o utrzymanie miasta, w której biorą udział i starzy, doświadczeni żołnierze frontów I wojny światowej, wracający już do domów, i młodzi ludzie, często mieszkańcy tych terenów, studenci, dzieci, nienawykłe do trudów boju.

Cud Wisły jest zbiorem relacji o wydarzeniach wojny polski-bolszewickiej spisywanych na gorąco przez świadka i uczestnika tych wydarzeń.